مور یا مورچه حشره‌ای اجتماعی ایست همانند زنبور عسل از راستهٔ نازک بالان که در میانه‌های دورهٔ کرتاسه یعنی حدود ۱۱۰ تا ۱۳۰ میلیون سال پیش تکامل یافته‌است. امروزه بیش از ۱۲٬۰۰۰ گونه مورچه طبقه‌بندی شده‌اند و حدس زده می‌شود این تعداد تا ۲۲٬۰۰۰ گونه نیز برسد. مورچه‌ها به راحتی از شاخک‌های آرنج دارشان، ساختار گره مانندشان، کمر باریک‌شان و حرکات موزون‌شان قابل شناسایی هستند. مورچه‌ها سه نوع خانه را برای خود انتخاب می‌کنند، مانند خانهٔ انسان، تپهٔ شنی یا خاکی و کلوخ. کلوخ به ترکیب شن و خاک می‌گویند که استحکام بیشتری در برابر باران و طوفان داشته باشد. بدن مورچه دارای سه قسمت اصلی است. سر، تنه (یا بخش میانی)، پشت یا متازوم (Metatasoma) و تمامی پاها (سه جفت) به قسمت تنه متصل می‌شوند.

اندازهٔ اجتماع مورچه‌ها می‌تواند از چند ده مورچهٔ شکارچی در یک حفره تا چند میلیون مورچهٔ ساده و مورچهٔ نازای ماده و طبقه‌ای از کارگرها، سربازها و سایر گروه‌ها را در یک محدودهٔ جغرافیایی وسیع شامل شود. همچنین اجتماع مورچه‌ها شامل تعدادی نر دارای نطفه و همچنین یک یا چند ماده که توانایی بارور شدن دارند و ملکه نامیده می‌شوند، می‌شود. همچنین گاهی اجتماع مورچه‌ها یک ابرجامعه توصیف شده‌است، زیرا مورچه‌ها در آن با یکدیگر کار می‌کنند و از اجتماع خود دفاع می‌کنند.

تقریباً تمام مناطق کرهٔ زمین به جز قطب شمال و قطب جنوب و مناطقی مانند جزایر دور افتاده و غیرقابل دسترسی، مورچه وجود دارد. مورچه به بیشتر محیط‌زیست‌های زمین چیره گشته‌است و در بیشتر محیط‌زیست‌ها توانایی زندگی دارد. این موجود ۱۵–۲۰٪ موجودات زندهٔ خشکی‌زی زمین را تشکیل می‌دهد. علت موفقیت آن‌ها به زندگی اجتماعی، توانایی بالای انطباق‌پذیری و توانایی تغییر دادن محیط زیست‌شان و بهره‌برداری از منابع و دفاع از یکدیگر برمی‌گردد. انواع مورچه‌ها به صورت‌های مختلفی مانند زندگی انگلی و برده‌داری، همزیستی مسالمت آمیز و … تکامل یافته‌اند.

جامعهٔ مورچه‌ها دارای سیستم تقسیم کار، ارتباط میان اشخاص و توانایی حل مشکلات پیچیده است. این تشابه با جوامع انسانی سال‌هاست که الهام‌بخش و موضوع مطالعات بوده‌است.

خیلی از تمدن‌های انسانی از مورچه‌ها در مراسم مذهبی، تغذیه و موارد پزشکی سود می‌جویند. برخی از گونه‌ها بخاطر نقشی که در کنترل زیستی آفت‌ها ایفا می‌کنند بسیار ارزشمند هستند، هرچند توانایی آن‌ها برای استفاده از منابع باعث تعارض آن‌ها با انسان‌ها شده‌است. آن‌ها می‌توانند به محصولات کشاورزی صدمه زده و وارد خانه‌ها شوند.

دانشمندان تخمین زدند اگر مورچه‌ها هم اندازهٔ انسان بودند، سرعت حرکت‌شان ۸۴ کیلومتر در ساعت بود؛ و همچنین مورچه‌ها می‌توانند ۱۰ برابر وزن خودشان جسم حمل کنند که اگر انسان این قدرت را داشت می‌توانست ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم را به راحتی بلند کند.

ملکه مورچه ها یعنی مورچه بالدار می تواند پرواز کند و دارای چهار بال است. مورچه بالدار می تواند با سرعت بالا پرواز کند و مسافت های زیادی را طی کند. مورچه بالدار نور را دوست دارد و جذب آن می شود. بال های مورچه بالدار مانند بال های زنبور قرمز است و بنابراین می تواند مانند زنبور قرمز با سرعت بالا پرواز کند. مورچه بالدار از مانند بقیه ی مورچه ها از بیسکویت نان و غیره تغذیه می کند. مورچه های بالدار، چیزی در ذهنشان نیست جز جفت گیری. مورچه های بالدار وقتی که توی تار عنکبوت گیر می افتند صبر می کنند تا عنکبوت به سمت آن ها بیاید اگر عنکبوت روی سر مورچه بالدار بپرد مورچه بالدار با گاز گرفتن عنکبوت را می کشد و خود مورچه بالدار بعد از مدتی توی تار عنکبوت می‌میرد و اگر شانس بیاورد خود را از تار عنکبوت خلاص می کند. و اگر عنکبوت روی جایی غیر از سر مورچه بالدار بپرد مورچه بالدار راه فرار ندارد و عنکبوت مورچه بالدار را می خورد.

شکوه آفرینش (شگفتی های مورچه)

در بخش هایی از نهج البلاغه گران بار امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، از آفرینش برخی موجودات سخن گفته شده است. از آن جمله، خطبه 185 این کتاب است که در آن، به بعضی شگفتی های آفرینش «مورچه» چنین اشاره شده است:
اگر [مردم] در عظمت قدرت [خداوند] و اهمیت نعمت او می اندیشیدند، به راه راست باز می گشتند و از آتش سوزان دوزخ می ترسیدند، ولی دل ها بیمار و چشم های بصیرت معیوب است. آیا به مخلوقات کوچکی که خدا آفریده است، نمی نگرند که چگونه آفرینش آنها را دقیق و حساب شده و ترکیب آنها را متقن ساخته، گوش و چشم برای آنها آفریده و استخوان و پوست آنها را مرتب کرده است.

به این مورچه نگاه کنید. با آن جثه کوچک و اندام ظریفش که به واسطه کوچکی، به سختی دیده می شود و درک همه پیچیدگی های وجود او در اندیشه نمی گنجد، چگونه روی زمین [ناهموار و پرسنگلاخ] راه می رود و به روزی اش دست می یابد. دانه ها را [از راه های دور و نزدیک] به لانه اش منتقل و در مکانی معین نگه داری می کند. در فصل گرما برای سرما و به هنگام توانایی برای روز ناتوانی، ذخیره می کند. روزی اش [از سوی خدا [تضمین شده و خوراک موافق طبعش در اختیار او قرار گرفته است. خداوند منان هرگز از او غافل نمی شود و پروردگار مدبر محرومش نمی سازد، هر چند در دل سنگ سخت و خشک و میان صخره ای بدون رطوبت باشد. اگر در دستگاه گوارش او و آنچه درون بدن او وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته است، بیندیشی، شگفت زده خواهی شد و از فهم شگفتی ها [نهفته در آفرینش] او به زحمت خواهی افتاد. پس بزرگ و بلندمرتبه است، خداوندی که مورچه را روی دست و پا[ی ضعیف و ظریفش] برپا داشته و او را بر ستون های محکمی [نسبت به آفرینش او [بنا نهاده است. اگر همه راه های فکر و اندیشه را تا به آخر برسی، همه دلیل ها به تو می گوید که آفریننده مورچه کوچک، همان آفریدگار درخت [تناور] نخل است؛ زیرا ساختمان اجزای هر موجودی دقیق است و هر مخلوق زنده ای درون خود، اعضای مختلف و پیچیده ای دارد. [به یقین،] آفرینش بزرگ و کوچک، سنگین و سبک، قوی و ضعیف، برای خداوند یکسان است و در برابر قدرتش همگون.

امام علی (ع) را در مورد مورچه میفرمایند: «الا ینظرون الی صغیر ما خلق، کیف احکم خلقه، و اتقن ترکیبه، و فلق له السمع والبصر، و سوی له العظم و البشر، انظروا الی النمله فی صغر جثتها. و لیطافة هیئتها، لاتکاد تنال بلحظ البصر، و لا بمستدرک الفکر، کیف دبت علی ارضها، و صبت علی رزقها، تنقل الحبه الی جحرها، و تعدها فی مستقرها. تجمع فی حرها لبردها، و فی وردها لصدرها؛ مکفول برزقها، مرزوقه بوفقها، لا یغفلها المنان، و لا یحرمها الدیان، و لو فی الصفا الیابس، و الحجر الجامس، و لو فکرت فی مجاری اکلها، فی علوها و سفلها، و ما فی الجوف من شراسیف بطنها، و ما فی الراس من عینها و اذنها، لقضیت من خلقها عجبا، و لقیت من وصفها ثعبا! فتعالی الذی أقامها علی قوائمها، و بناها علی دعائمها! لم یشرکه فی فطرتها فاطر، و لم یعنه علی خلقها قادر. ولو ضربت فی مذاهب فکرک لتبلغ غایاته، ما دلتک الدلالة الا علی أن فاطر النملة هو فاطر النخلة (النحلة) لدقیق تفصیل کل شیء؛ آیا در مخلوق کوچک او دقت نمی کنند؟ چگونه به خلقتش استحکام بخشیده و ترکیبش را استوار ساخته، به او دستگاه شنوائی و بینائی عنایت کرده و استخوان و پوست کامل داده است؟ در مورچه با این جثه کوچک و اندام لطیف بیندیشید، آنچنان کوچک است که نزدیک است با چشم دیده نشود، و از اندیشه غائب گردد، چگونه با این جثه کوچک روی زمین می جنبد و بر جمع روزی، عشق می ورزد، و دانه را به لانه خود حمل می کند، و در انبار نگهداری می نماید، در تابستانش برای زمستانش گرد می آورد، و هنگام ورود اقامت زمستانی، زمان بیرون آمدن را پیش بینی می کند، اینچنین موجود اینچنین روزیش تضمین شده، و تطبیق داده شده است، خداوند منان هرگز او را از یاد نمی برد، ولو در زیر سنگ سخت باشد، اگر در مجرای ورودی و خروجی غذا و در ساختمان شکم او و گوش و چشم او، که در سرش قرار داده شده تفکر و تحقیق کنی و آنها را کشف کنی سخت در شگفتی خواهی رفت. پس بزرگ است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش برپا داشت و پیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت، در آفرینش آن هیچ قدرتی او را یاری نداد و هیچ آفریننده ای کمکش نکرد. اگر اندیشه ات را بکار گیری تا به راز آفرینش پی برده باشی، دلائل روشن به تو خواهند گفت که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست، به جهت دقتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته است» (نهج البلاغه، خطبه 10 ص 185).

توضیح: منظور از این جمله که در انبار نگهداری می نماید این است که مورچه دانه را به درون خاک می برد به طور طبیعی دانه پس از مدتی رویش می کند و از خاک سر برمی آورد اما مورچه برای جلوگیری از این امر همه دانه ها را به دو نیم تقسیم می کند و مانع از بین رفتن روزیش می شود. (منـبـع:مرتضی مطهری؛ سیری در نهج البلاغه- ص37-36)